STOLJETNI SUKOB "PRVE" I "DRUGE" SRBIJE: Vuk, Dositej i dva zaraćena ideala
• Polemički sukob Vuka Karadžića i Dositeja Obradovića prva je bitka u stoljetnom ratu prve i druge Srbije - rata koji traje do današnjeg dana...
• "Naša" Srbija je ona Druga, Dositejeva. To je Srbija koja je u svoja njedra primila čitavu jednu hrvatsku književnu generaciju, jer je za Krležu, Ujevića, Matoša i druge bila ne samo zemlja, već i ideal. To je Srbija Radomira Konstantinovića, ona građanska i evropska Srbija, čija je klica još u XIX vijeku donijela kratkotrajni Sretenjski ustav. Takva Srbija stoji nasuprot Prvoj, često krvožednoj i bijesnoj; arogantnoj i uobraženoj; netolerantnoj i samodopadnoj - čiji su savremeni junaci i heroji - uvreda za nju samu
04 jun 2024 valterportal-ba Denis Švrakić
Evropsko prosvjetiteljstvo i docniji romantični XIX vijek omogućili su kohabitaciju dva temeljno suprostavljena i trajno nepomirljiva oblika naciotvorstva. Prvi je oblikovan konceptom građanske nacije, koji se vezuje za tekovine Francuske buržoaske revolucije i ideje francuskih filozofa XVIII vijeka. Njegova dva osnovna postulata su spremnost na "zajednički život" i afirmativan odnos prema sveobuhvatnoj pozitivističkoj viziji progresa.
U svom dragocjenom predavanju Šta je nacija? (Qu'est-ce qu'une nation?), Ernest Renan je sublimirao građansko poimanje nacije frazom: "Postigavši zajedno velike stvari i želeći postići još više". Francuski republikanski koncept, čiji je Renan istaknuti predstavnik, legitimitet crpi iz onoga što on naziva "svakodnevnim plebiscitom", a koji naciju definiše kao rezultat društvenog ugovora, insistirajući na jakobinskom primatu države kao strane u sporazumu i odbacujući svaki biologizam i esencijalizam. Nacija ne traži utemeljenje za svoje postojanje ni u krvi, ni u religiji, ni u jeziku ("...on nas poziva ali nas ne tjera na ujedinjenje"), ni u geografiji ("planine ne znaju kako izrezbariti države").
ETNIČKA NACIJA
Drugi oblik naciotvorstva počiva na konceptu etničke nacije. Ovaj model, ukorijenjen u germanofonskoj intelektualnoj tradiciji i oblikovan duhom njemačkog idealizma, nastao je kao reakcija na osvajačke pohode Napoleonove vojske. On svoj legitimitet, pored jezika (i donekle religije), crpi iz esencijalističkih vrelâ: ista krv, zajedničko porijeklo, kolektivni duh, homogeni ethos, pučki eros i ratnički tanatos...
Etnička nacija, ta nova ideja o jednoj, nedjeljivoj i nepromjenjivoj zajednici, rođenoj iz prastarog duha naroda, zahtijevala je čvrste temelje u vidu homogene i povezane istorijske slike. Ta slika morala je biti oslobođena svih sumnji i nesigurnosti iz koje se mogao pročitati sudbinski kontinuitet koji bi opravdao postojanje nacije. Zajedničko ime i jezik predstavljali su sine qua non u njenom stvaranju, ali za zajednički put modernizacije i napretka, bilo je nužno poznavanje slavne prošlosti. Nacija koja ne zna odakle dolazi - ne može znati kamo ide, glasila je popularna krilatica toga vremena.
Vjerovatno je baš ona bila na umu slovenačkom romatičarskom političaru, aktivisti i revolucionaru iz 1848-49., Lovri Tomanu kada je zapisao da je budućnost kćerka i sadašnjosti i prošlosti. Ova mudrost, uklesana u srž narodne svijesti (kako se tada popularno kazivalo), pozivala je svakog pojedinca da se sjeti svojih korijena i ponosa kojim je prošlost prožeta. Sjećanja na minulost nisu bila tek obični zapisi na požutjelim hartijama; bila su putokaz. Naime, nacija, vođena sviješću o svojoj prošlosti, trebala je s ponosom gledati ka horizontu, znajući da je svaki korak naprijed ujedno i korak ka ispunjenju sudbinske misije.
Crpeći predanja o slavnim događajima i ličnostima iz svoje prošlosti, nacije su gradile osjećaj vlastite vrijednosti u odnosu na pripadnike onih drugih, uporedo se učivši solidarnosti; time su doprinosili kulturnoj homogenizaciji i ocrtavanju razlika između Nas i Drugih, budući da su nacije zamišljene zajednice, kako je zapisao Benedikt Anderson. Međutim, ta njegova poznata definicija ima i svoj rjeđe citiran nastavak: one se moraju razlikovati, ne po lažnosti ili autentičnosti, već po stilu u kojem su zamišljene. Stoga, emancipatori naroda gradili su, a često i namašatavali, basnoslovnu i stilski unikatnu prošlost svojih nacija, ističući ono što je u njima veličanstveno i grandiozno, a istovremeno izostavljajući sve što je u prošlosti bilo nečasno i neslavno.
Prošlost im je služila kao bogata riznica iz koje su brižljivo i promućurno birali događaje i ličnosti koje su željeli da njihova zajednica pamti ili zaboravi. "Sjećanje se", zapisao je Džejms Jang, "nikada ne formira u vakuumu; motivi za sjećanje nikada nisu čisti."
U svom čuvenom predavanju na Sorboni 1882., Ernest Renan rekao je da je zaborav ključni činilac u procesu stvaranja nacija. Svaka nacija mora imati svoju povijest, svoje kolektivno sjećanje. No, izbor ličnosti i događaja iz prošlosti, koje članovi te nacije moraju pamtiti, neizbježno podrazumijeva selekciju onih koji su osuđeni na kolektivni zaborav.
U takvim okolnostima, narodni ep je vjerovatno zauzimao privilegovanu poziciju u evropskim kulturama. Epske pjesme, koje se fokusiraju na nacionalne heroje, bitke protiv osvajača i slavna djela predaka, često služe kao potvrda slavne nacionalne prošlosti i izvor identitetskih predstava.
NARODNI EP KAO ČUVAR NACIONALNOG JUNAŠTVA I SLAVE
Džon Majls Foli nas podsjeća: "za nacionalni identitet, ep je osnova žanra." Prema Besindžeru, Tajlisu i Vudfordu, ova posebna i složena povezanost epa s nacionalnim i lokalnim kulturama, ili kako oni to nazivaju, "politička eksplozivnost" ili "politička snaga" epa, najviše se očituje u intenzivnom ponovnom zamišljanju epa koje su preduzele većina novih evropskih nacija kao sredstvo sopstvene samospoznaje. Majkl Brenč i Vilmos Vojt nadalje naglašavaju izuzetno interesovanje za ep u istočnoj Evropi početkom XIX vijeka kao dio procesa nacionalne samoafirmacije. Kako zapisuju, usmena poezija na evropskom istoku često je služila kao pogodna zamjena za pisanu istoriju, a ep je bio jedini odgovarajući oblik za ovu temu, budući da se razvoj Istoka umnogome razlikovao od razvoja Zapada.
Naime, do 1500. godine, širom zapadne Evrope vjerovatno je bilo oko 1.500 štamparija, koje su do tada proizvele oko osam miliona knjiga, a do XVI vijeka ta brojka se povećala na impresivnih 150-200 miliona primjeraka. S druge strane, na kompletnom prostoru Osmanskog Carstva u funkciji je bilo ne više od dvadeset štamparija, čija je proizvodnja bila zanemariva i pretežno u vlasništvu malobrojnih crkvenih redova te često i konspirativna zbog sumanutog odnosa Porte prema štampanim knjigama. Stoga, narodi istočne i osmanske Evrope bili su narodi prevashodno usmenog a ne pismenog predanja - narodi vođeni stalnom težnjom za uspostavom herojske prošlosti kroz, i u obliku, junačkih pjesama kao dio kulturne tradicije i identiteta.
Kada je Vuk Stefanović Karadžić 1813. godine, nakon sloma Prvog srpskog ustanka, stigao u Beč, započeo je svoju misiju reformisanja srpskog jezika i pravopisa, promovišući narodni jezik umjesto slavenosrpskog, koji je bio dominantan krajem XVIII i početkom XIX vijeka među obrazovanim slojevima srpske građanske klase. Osim jezičke reforme, Karadžić je strastveno sakupljao artefakte srpske usmene kulture, te se smatra prvim srpskim folkloristom, etnografom i književnim kritičarem.
Tokom svog života, pažljivo je bilježio srpske usmene epske i lirske pjesme, objavivši tri izdanja, sa ukupno deset tomova između 1814. i 1862. godine. Zahvaljujući poznanstvima sa vodećim umovima tog vremena, kao što su Jakob Grim, Johan Volfgang fon Gete i Leopold Ranke, Karadžić je uspio da privuče pažnju intelektualaca i široke čitalačke publike na srpsku narodnu poeziju i kulturu uopšte.
Njegovi mlađi prijatelji i saradnici, istaknuti pjesnik Sima Milutinović Sarajlija i crnogorski vladar i pisac Petar II Petrović Njegoš, brzo su slijedili njegov pionirski rad i objavili svoja izdanja epskih pjesama, uglavnom sakupljenih na teritoriji današnje Crne Gore. Milutinović je štampao svoju zbirku Pjevanija crnogorska i hercegovačka 1833. i 1837. godine, dok je Njegoš uredio Ogledalo srbsko 1846. godine. Tokom druge polovine XIX vijeka, obimne zbirke usmene tradicionalne poezije drugih Južnih Slovena, kao što su Jukić-Martinovićeve Narodne pjesme bosanske i hercegovačke, Kosta HermanoveNarodne pjesme Muhamedovaca u Bosni i Hercegovini, te prva četiri toma Hrvatskih narodnih pjesamau izdanju Matice Hrvatske objavljene su u relativno kratkom vremenskom razmaku.
Usmena tradicija koju su dokumentovali ovi sakupljači odgovarala je njihovim idejama o srpskom (hrvatskom, muslimanskom, južnoslovenskom...) narodnom epu kao narativu koji sadrži nacionalnu prošlost i čuva živo sjećanje na bivše nacionalne junake i slavu. Ova predstava narodnog epa kao izraza popularnih i kolektivnih pogleda na nacionalnu istoriju kanonizovana je od strane Karadžićevih i Njegoševih sljedbenika tokom druge polovine XIX vijeka. Kosovski ep, kojeg je Karadžić objavio početkom XIX vijeka, obuhvata poseban ciklus od oko 15 povezanih epskih pjesama. U heurističkom procesu iščitavanja kosovskog ciklusa, postaje očito da se konsistentnost pojedinih stihova i pjesama koherentno uklapa u širu cjelinu ciklusa, a interpretacijske maksime, skop i hermeneutički krug, pritom se ispostavljaju kao pouzdan organon u heurističkom procesu razumijevanja i objašnjenja teksta.
KOSOVSKI EP
Kraljevstvo Božje tema je prve Hristove propovijedi u Novom zavjetu, u kojoj on objavljuje da ga je bog poslao da sužnjima donese oslobođenje. U propovijedi na Gori, Hristos upućuje blaženstva siromašnima, gladnima, žednima, progonjenima i potlačenima, kazavši da je njihovo Carstvo nebesko. Hermeneutika nam pruža različite interpretacije ove biblijske teme - od eshatoloških i gnostičkih, do filozofsko-humanističkih. U svim ovim interpretacijama, međutim, ona zauzima centralno mjesto u hrišćanskoj teologiji.
Imajući to u vidu, postaje jasno da je Kosovski ep metatekst Novog zavjeta i transpozicija njegovih motiva: knez Lazar transponovani je Hristos; izdajnik Vuk Branković transponovani je Juda; Kneževa večera transponovana je Posljednja večera; Nebeska Srbija transponovano je Carstvo nebesko - ono blaženstvo koje Hristos upućuje podjarmljenima i obespravljenima u propovijedi na Gori.
Stoga, Kosovski ep se treba čitati kao tekstoterapijsko sredstvo par excellence, način na koji se srpska usmena kultura nosila sa surovošću osmanskog feudalizma, daleko prije nego što će romantični XIX vijek izroditi modernu srpsku naciju i moderni srpski nacionalizam, sa svim njegovim proturječnostima i mjestimičnim šovinizmima. Važno je takođe napomenuti da naziv "usmena kultura", kao i njegov parnjak "narodna kultura", koji danas preovladava zbog svoje semantičke polivalentnosti, u suštini odgovara Gramšijevim pojmovima "potčinjena kultura" ili "kultura potčinjenih klasa".
Junačka smrt Miloša Obilića, koji je usmrtio osmanskog sultana Murata, predstavljala je izvor nadahnuća za potčinjene klase, one kmetove bezemljaše koji su danju obrađivali zemlju svojih gospodara, a noću slavili i oplakivali tragiku opjevanih junaka. Ko je za kmeta potkraj XVIII vijekamogao biti sultan Murat ako ne transpozicija sjecikese za koju je kičmao? Zašto je u epskoj pjesmi Marko Kraljević i beg Kostadin naglašena humanost i čovječnost Marka Kraljevića, nasuprot oholosti i bezobzirnosti njegovog prijatelja, bega Kostadina?
Objašnjenje antagonizma između epskog junaka i mitskog Turčina, hrišćanina i muslimana leži u predmodernim agrarnim odnosima, u jednodimenzionalnom ali ipak razumljivom resantimanu zbog stanja staležâ čija je istorijska vododjelnica bila pripadnost nekoj od organizovanih religija u Osmanskoj Carevini. Svaki metatekst nastaje kroz proces književne komunikacije, u kojem primalac inicira novu komunikacionu situaciju - izvedenu, sekundarnu ili metakomunikaciju. Ovaj proces može se predstaviti kao lanac: autor - tekst1 - primalac - tekst2 = metatekst. Primalac postaje subjekt, odnosno junak metateksta, te u odnosu na prototekst može postati njegov drugi autor. To je osnovna odlika svake usmene književnosti.
SAVREMENI SRPSKI NACIONALIZAM
Stoga, savremenom srpskom nacionalisti, koji svoju zamišljenu zajednicu opisuje kao nebeski narod, izmiče centralna metafora Kosovskog epa: Nebeska Srbija nije biologijska kategorija niti je superlativ. Naprotiv, ona je eshatološki orijentir koji u svom profanom obliku nagovještava samo jedno - duboku svijest siromaha o smrti kao jedinom izlazu iz muke. Slično tome, bošnjački ili hrvatski podrugljivac će s prezirom govoriti o Kosovskom epu i s podsmijehom komentarisati motiv "proslave poraza", ne shvatajući njegovu primordijalnost.
Od čuvene bitke za Alamo tokom Teksaške revolucije, gdje su svi teksaški branioci poginuli, uključujući Dejvija Kroketa, čime je slogan Don't Forget the Alamo zavrijedio centralno mjesto u korpusu naciotvornih mitova o Sjedinjenim Državama, do tvrđave Masada, poznate po bici vođenoj 73. godine n. e. za vrijeme Prvog jevrejsko-rimskog rata, kada su jevrejski branioci izvršili masovno samoubistvo, shvativši da je pad tvrđave neizbježan, on postoji kao motiv moralnog raspoznavanja Nas i Drugih u mnogim kulturama i duž više milenija.
Kada je riječ o Vuku Karadžiću, odavno je utvrđeno da su njegove zbirke više antologije nego zbirke. Njegovi rukopisi, naprimjer, pokazuju da je objavio samo mali dio svih pjesama koje je imao na raspolaganju. Sâm Karadžić bio je spreman da prizna da njegove publikacije nisu reprezentativne za cijelu srpsku usmenu tradiciju, već da sadrže samo njena najbolja dostignuća, uz posebno interesovanje za pjesme koje slave junake iz vremena srednjovjekovnog srpskog carstva.
Naprimjer, u svojoj najranijoj (1814.) pjesmarici, naglasio je posebnu važnost ovih pjesama koje "čuvaju bivše srpsko biće i ime." Takav stav je imao značajne implikacije u vezi s njegovom uredničkom praksom, jer se u prvim decenijama Karadžić uglavnom fokusirao na dokumentovanje ovih pjesama i junaka na račun drugih popularnih tema. Naprimjer, više od polovine od otprilike dvadeset četiri pjesme koje je sakupio od Tešana Podrugovića (1783-1820), koji je bio Karadžićev omiljeni izvor za srpsku epsku poeziju, odnose se na kosovske junake i teme, dok se Marko Kraljević pojavljuje kao junak u devet od ovih pjesama, mada su kosovske teme tek djelić cjelokupnog Podrugovićevog repertoara, što ukazuje na Karadžićev selektivni pristup sakupljanju pjesama.
Karadžićevo opredjeljenje se može objasniti naumom da kosovski ep uklopi u postojeći model srpske narodne kulture. Svoju folklorističku karijeru započeo je pod velikim uticajem slovenačkog filologa i lingviste Jerneja Kopitara, koji je u nepismenom ruralnom stanovništvu takođe prepoznavao izvorište narodnog duha koji se valjao romantičarski transformisati u naciotvorni fundament. Ipak, Karadžić je imao svoje protivnike.
POLEMIČKI SUKOB VUKA I DOSITEJA I NJEGOVE POSLJEDICE
\28. III. 1811. u novooslobođenom Beogradu preminuo je Dositej Obradović, srpski prosvjetitelj i reformator, svjetski putnik, prvi srpski ministar prosvjete, istaknuti pisac te najveći Karadžićev protivnik. Dositej je svoje prve rukopise posvetio prevodima i adaptacijama popularnih djelâ s modernog grčkog i talijanskog jezika.
Godine 1765. izdao je svoju prvu knjigu na narodnom srpskom jeziku, čime je nagovijestio svoj veliki književni opus. U svojoj autobiografiji Život i priključenije, koja je objavljena 1783. godine, Dositejizlaže svoj život od rođenja do trideset devete godine, ističući važnost svjetovnog obrazovanja i kritikujući duhovnu i intelektualnu zaostalost kaluđera. On se snažno protivio vjerskom fanatizmu, a kao racionalista, podržavao je i vjerske reforme cara Josifa II, koji je zatvarao monaške redove, smanjivao broj vjerskih praznika i pretvarao manastire u bolnice i škole. Prvo Dositejevo štampano djelo, Pismo Haralampiju, objavljeno 1783. godine, predstavljalo je književni manifest koji se snažno zalagao za narodni jezik, razum, nauku, evropeizam i vjersku trpeljivost.
Polemički sukob Vuka i Dositeja prva je bitka u stoljetnom ratu prve i druge Srbije - rata koji traje do današnjeg dana, a koji se u posljednja dva i po vijeka vodi između radikala te naprednjaka i liberala, klerikalista i sekularista, ekskluzivista i ekumena, boljševika i reformskih liberalnih socijalista, režima i demokratske opozicije, ultranacionalističkih euroskeptika i proevropskih internacionalista... Ta dva zaraćena ideala, seljačkog i građanskog, regresivnog i progresivnog, provincijalnog i mondijalnog, početkom XIX vijeka personifikovali su upravo Vuk Karadžić sa jedne, i Dositej Obradović sa druge strane.
Narednih dvjesta godina proteći će u znaku te binarne opozicije i njenih dijalektičkih tenzija, donoseći mnoge strahote i nepočinstva, kako za susjedne narode i zemlje, tako i za samu Srbiju i srpski narod. Naravno, važno je da svi, a posebno mi iz Bosne, s razumijevanjem čitamo i pravilno vrednujemo srpsku epsku i lirsku poeziju koja je dragocjena književnost, te da uvažimo njenog najvažnijeg sakupljača, kojem svi mi štokavci dugujemo zahvalnost za standardizaciju jezika kojim govorimo.
Ipak, moramo konstatovati da je naša Srbija ona Druga, Dositejeva. To je Srbija koja je u svoja njedra primila čitavu jednu hrvatsku književnu generaciju, jer je za Krležu, Ujevića, Matoša i druge bila ne samo zemlja, već i ideal. To je Srbija Radomira Konstantinovića, ona građanska i evropska Srbija, čija je klica još u XIX vijeku, za primjer drugima, donijela kratkotrajni Sretenjski ustav.
Takva Srbija stoji nasuprot Prvoj, često krvožednoj i bijesnoj; arogantnoj i uobraženoj; netolerantnoj i samodopadnoj, čiji su savremeni junaci i heroji uvreda za nju samu. Prva Srbija danas je ona iz jutarnjih programa, Srbija svetosavskog nacionalizma, ljotićevštine i muralštine; ona čije su "vojvode" klale i palile a zatim se kao kukakvice skrivale od pravde. Druga Srbija je za nas u Bosni ona slobodarska i prijateljska i u konačnici jugoslovenska; umna i intelektualna, čije su vojvode feldmaršali iz Prvog svjetskog rata, a čijim su vojnicima i njeni neprijatelji podizali spomenike.
Dok su socijalisti poput Dimitrija Tucovića i Koste Novakovića s gnušanjem osuđivali srpske zločine nad Albancima tokom Balkanskih ratova, podršku zločincima su pružali određeni političari. Dok je vojvoda Stepa Stepanović propagirao narodno jedinstvo i 1918. vješao srpske vojnike koji su pljačkali muslimanska imanja - uprkos tome što je Srbija u Velikom ratu izgubila polovinu svoje muške populacije - raznorazni komandanti iz minulih ratova naređivali su masovne zločine.
Dok je Mićo Ljubibratić, pravoslavni sveštenik, učesnik Nevesinjske puške, ekumen, cijenjeni pisac i prevodilac, po nalogu srpske vlade preveo Kur'an po prvi put na naš jezik, a pop Vlada Zečević propovijedao o bratstvu i jedinstvu naših naroda dok je ratovao protiv stranog okupatora i njegovih domaćih sluga, drugi teolozi, danas kanonizovani, snažno su osuđivali zapadnu kulturu, ideju ujedinjene Evrope, individualizam, demokratiju, liberalizam, ljudska prava, antifašističku tradiciju i ekumenizam.
Dok su desetine bosanskih muslimana, bježeći iz Austrougarske u Srbiju, postajali stipendisti i činovnici srpske vlade ili srpski vojnici u balkanskim i Prvom svjetskom ratu, uključujući enigmatičnog Mustafu Golubića, mladobosanca Muhameda Mehmedbašića, filozofa Hasana Repca, urednika i književnog kritičara Avdu Sumbula te pjesnike Osmana Đikića i Avdu Karabegovića, mnogi drugi bili su protjerivani iz nje.
Objavljeno: 04 jun 2024 | valterportal-ba | Denis Švrakić
