Čuvanje tajni: dosijea jugoslovenske obavještajne službe u Crnoj Gori i dalje zatvorena
Otvaranje arhiva moglo bi dodatno polarizirati društvo
Nakon pada Berlinskog zida prije tri decenije, mnoštvo istočnoevropskih država otvorilo je arhive svojih tajnih službi i donijelo zakone kojima se osobama povezane sa kršenjem prava u vrijeme komunizma, posebno pripadnicima sigurnosnih službi i njegovih doušnika, zabranjuje djelovanje u javnom životu.
Bilo je pokušaja da se to učini i u bivšoj Jugoslaviji, ali je to donijelo više kontroverzi nego pravog uspjeha.
Crnogorske opozicione stranke su 2016. godine zatražile otvaranje tajnih dosijea iz komunističkog doba i iz ratnih 1990-ih godina. Vlada DPS-a na čelu sa Milom Đukanovićem tada je imenovala penzionisanog obavještajca Gojka Pejovića za generalnog inspektora Agencije za nacionalnu bezbjednost (ANB).
Pejović je imenovan da procjenjuje rad ANB-a provjeravanjem tajnih dosijea i operacija. Međutim, kada je riječ o objavljivanju dijelova tajne arhive, ovo nije dovelo do napretka.
Arhiv UDBe još uvijek tajna u Srbiji
U Srbiji je skinuta oznaka tajnosti sa nekih dokumenata iz doba komunizma, dok su dokumenta iz ratova devedesetih i dalje zapečaćena -- sanela.info-37431
Osnovana 1946. godine, UDBA je imala širok spektar ovlaštenja i prvenstveno je bila odgovorna za unutrašnju državnu sigurnost. Njen glavni interes je bio suočavanje sa takozvanim domaćim neprijateljima kao što su nacionalisti, separatisti ili protivnici Komunističke partije Jugoslavije.
Budući da je UDBA djelovala protiv ratnih kolaboracionista nacističke Njemačke, srpskih nacionalista i pristalica sovjetskog vođe Josifa Staljina, otkrivanje dosijea ove službe moglo bi da ponovo otvori stare rane u društvu, od čega su sve dosadašnje vlasti u protekle tri decenije bježale od toga, smatraju analitičari.
Kada je UDBA 1990. godine raspuštena, crnogorski zvaničnici su obećali da će njeni dosijei biti otvoreni, ali to se nije dogodilo.
Milan Knežević, predsjednik skupštinskog Odbora za bezbjednost i odbranu, ističe da Crna Gora decenijama odlaže otvaranje arhiva.
Otvaranje arhiva bivše UDBE i sadašnje Agencije za nacionalnu bezbjednost treba da bude normalno u demokratskom društvu. Smatram da je to potrebno učiniti i u Crnoj Gori, ali uz jasne zakonske propise kako bi se izbjegle (političke) manipulacije i tendenciozna tumačenja - naglašava Knežević za BIRN.
Prema crnogorskom zakonu koji reguliše arhivsku građu, sve državne institucije su dužne da nakon 30 godina od proglašenja dosijea zatvorenim, iste predaju Državnom arhivu, odnosno 50 godina kada je riječ o materijalu službi bezbjednosti.
Ali Dragoslav Bojović iz Državnog arhiva Crne Gore navodi da dosijei službi bezbjednosti nikada nisu dostavljeni ovoj instituciji.
Agencija za nacionalnu bezbjednost nije dostavila Državnom arhivu Crne Gore dokumentaciju UDBA-e staru više od 50 godina. Državni arhiv takođe nije dobio nijedan zahtjev javnosti za pristup takvim dokumentima - kaže Bojović za BIRN.
Iz ANB nisu odgovorili na pitanje BIRN-a zašto nije ispoštovana zakonska procedura, odnosno zašto dosijei UDBA-e nisu poslati Državnom arhivu.
U svom izvještaju iz oktobra 2021. u kojem se ocjenjuje koperativnost zemalja Zapadnog Balkana u borbi protiv organizovanog kriminala, Evropski parlament je naveo da su "veze između organizovanog kriminala, politike i biznisa postojale prije raspada Jugoslavije i da se nastavljaju i nakon 1990-ih godina".
U izvještaju se osuđuje "očigledan nedostatak volje nadležnih organa da otvore bivše jugoslovenske arhive", te navodi da se posebno treba omogućiti pristup dosijeima UDBA-e i KOS-a (Kontraobaveštajna služba u okviru Jugoslovenske narodne armije).
Otvaranje arhiva moglo bi dodatno polarizirati društvo
Hrvatska je u septembru 2014. Hrvatskom državnom arhivu predala svu dokumentaciju tajnih službi za period 1937-90., dopuštajući uvid javnosti uz određena ograničenja.
Radi se o dokumentaciji UDBE, kao i tajnih službi Kraljevine Jugoslavije i Nezavisne Države Hrvatske, fašističke marionetske države iz Drugog svjetskog rata.
Albanska vlada je 2017. godine otvorila arhive svoje tajne policije iz komunističkog doba, Sigurimi, omogućavajući ljudima koji su bili špijunirani da dobiju pristup njihovim dosijeima.
Knežević je upozorio da Crna Gora mora biti senzitivna kada je riječ o otvaranju arhiva UDBA-e, ističući da se mora izbjeći dodatna polarizacija u ovoj već polarizovanoj državi.
Treba da se vodimo lošim iskustvima starih država Istočnog bloka, kako se otvaranje dosijea ne bi pretvorilo u otvaranje Pandorine kutije - ističe Knežević.
Naime, otvaranje arhiva iz komunističkog doba u nekim zemljama Istočnog bloka izazvalo je kontroverze jer su na hiljade ljudi bili izloženi diskriminaciji zbog toga što su se njihova imena pojavljivala negdje u nekim dokumentima. Neki su smatrali da se dokumenti tajnih službi ne mogu smatrati pouzdanima jer su ih službenici koji su ih kreirali mogli izmisliti i preuveličati.
Češka je otvorila većinu svojih dosijea, a da nije ispitala njihovu istinitost. Dosijei istočnonjemačke tajne policije -Štazi, takođe su otvoreni za žrtve, istoričare i novinare, ali karijere brojnih političara i javnih ličnosti su bile uništene.
U Srbiji, dok je sa nekih dokumenata iz komunističkog doba skinuta oznaka tajnosti, oni iz ratova 1990-ih su i dalje zapečaćeni. Od februara 2004. godine pa nadalje, Bezbednosno-informativna agencija (BIA) Srbije, koja poseduje svu dokumentaciju državne bezbednosti, odlučila je da državnom arhivu ustupi samo određene dosijee, većinom iz komunističkog perioda nakon Drugog svjetskog rata.
Vujičić upozorava da crnogorske vlasti mora da budu senzitivne s ovim.
Vladajuća većina mora biti izuzetno oprezna jer bi to svakako moglo dodatno produbiti ionako duboke podjele u crnogorskom društvu - zaključuje on.
Objavljeno: 21. feb 2022 | balkaninsight-com Samir Kajosevic
